"Willibrord, bron van missionaire inspiratie"

De apostel van de Lage Landen is in Utrecht afgebeeld op een stoer paard en met een nadenkende en turende blik. Het standbeeld op het Janskerkhof werd gemaakt in het kader van de grote Willibrordviering van 1939. Het beeld kon pas na de oorlog geplaatst worden omdat Willibrord als Engelse figuur (geboren in Northumbria) in de oorlogsjaren gevoelig lag. In zijn ene hand houdt Willibrord een kerk vast. Het is een Friese kerk, de Sint-Maartenskerk in Bozum. Willibrord werd in 695 door de paus tot aartsbisschop over de Friezen gewijd. De vraag is natuurlijk hoe hij zijn zendingswerk in praktijk bracht.

Sven Meeder laat in de bundel ”Willibrord door de eeuwen” zien hoe de kerstening in de vroege middeleeuwen te werk ging. De kerstening van de Saksen onder Karel de Grote verliep niet zachtzinnig. Heidense heiligdommen werden vernietigd, Saksen moesten zich massaal laten dopen en werden geacht direct de kerkelijke belasting, tienden, te betalen. Karel legde veelvuldig de doodstraf op aan degenen die vasthielden aan heidense gebruiken of weigerden zich te laten dopen.

Andere manier

Alquin, de achtste-eeuwse abt van het Sint-Martinusklooster in Tours en lange tijd de belangrijkste intellectueel aan het hof van Karel de Grote, stelt in zijn biografie van Willibrord (in genoemde bundel opgenomen) dat Willibrord een andere manier van zending bedrijven voorstond: door middel van geduldige prediking. Geen schokkende verwoestingen of wonderen, geen massale doopceremonies, maar een geweldloze, weinig spectaculaire aanpak: overtuigen door middel van voorbeelden en argumenten. Hij vond dat de doop voorafgegaan moest worden door intensieve preken en instructies, zodat de dopeling een gedegen kennis van het christendom had opgedaan.

Bij Willibrords werkwijze past ook niet een poging om leiders van een stam of volk te bekeren teneinde het hele volk voor het Evangelie te winnen. Hij doet het zendingswerk ijverig op verschillende plaatsen. De prediking van het Evangelie verdient de voorkeur boven het doen van allerlei wonderen.

Bonifatius als tegenpool

Alquin typeert Willibrord als de tegenpool van Bonifatius. De geduldige prediker staat tegenover een strenge, steile hervormer en dogmatische scherpslijper, geobsedeerd door de correcte uitvoering van religieuze rituelen. Bonifatius’ meest in het oog springende daad was het omhakken van de eik gewijd aan Donar bij het Duitse Geismar. Willibrord wilde echter door geduldig prediken een gebied langzaam maar gedegen kerstenen.

Kloosters zouden daarbij een essentiële rol spelen. In het Utrechtse klooster leerden jonge Friezen lezen en schrijven om hun kennis onder hun eigen volk in praktijk te brengen. De kleine kloostergemeenschappen die gesticht werden, ontwikkelden zich tot eilandjes van geletterdheid en christendom in een zee van heidendom en analfabetisme.

Paus Gregorius de Grote had ruim een eeuw voor Willibrord geadviseerd om niet te proberen alle lokale tradities en gebruiken te bestrijden. Sven Meeder: „Dit zou het alleen maar moeilijker maken om heidenen te overtuigen christen te worden. Geduld was op zijn plaats. Willibrord lijkt dit advies ter harte genomen te hebben.”

De oud-katholieke aartsbisschop Joris Vercammen merkt in de bundel echter op dat Willibrord ook zeer autoritair en zelfs gewelddadig te werk kon gaan. Het was hem meer te doen om het ‘veroveren’ dan om het ‘overtuigen’. Voorbeelden daarvan zijn volgens Vercammen dat hij beslag legde op heidense bronnen om er slaven in te dopen of dat hij heilige runderen liet slachten en het vlees ervan opat. Ook is in Willibrords aanpak terug te vinden dat hij contact zocht met de lokale elite. Wanneer de elite voor het Evangelie gewonnen was, zouden de lagere klassen wel volgen.

Eigen spiritualiteit

Vercammen typeert Willibrord als monnik en missionaris. Eenzaamheid en pelgrimage typeerden zijn leven. In de eenzaamheid was er de concentratie op het wezenlijke, in de pelgrimage lag de nadruk op de verkondiging van de prediking van het Evangelie en het zoeken naar gemeenschap met de medemens.

Willibrord zocht steun van de paus voor zijn missie in de Lage Landen. Toch was het Romeinse instrument voor Willibrord vooral een strategisch instrument. In zijn spiritualiteit en zijn verkondiging bleef hij meer Iers dan rooms.

Kardinaal Willem Eijk stelt in de bundel dat Willibrord en de zijnen onze voorouders verlosten van een geloof in Germaanse stamgoden, die particuliere groepsbelangen vertegenwoordigden, en van blinde natuurkrachten, waarin de goden hun wil bekend zouden maken. Zij brachten de boodschap van de Drie-enige God Die liefde is en Die Zich ontfermt over alle mensen, ongeacht volk of stam waartoe zij behoren. Op deze wijze legden Willibrord en de zijnen volgens Eijk de basis voor het besef van de universele rechten van de mens, die ook in de huidige seculiere samenleving relevant zijn.

Eijk vraagt vooral aandacht voor de spiritualiteit van Willibrord, die geworteld is in de visie van Ierse monniken uit de zevende en de achtste eeuw. Dezen streefden geen systematische missionering na en dachten niet in de eerste plaats aan de opzet van kerkelijke structuren en de stichting van bisdommen. Hun drijfveer was het geloof uit te dragen. Zij koesterden een ascetisch-mystiek ideaal. Zij waren geen herders op eigen gezag, maar deelden in het herderschap van Christus. Die persoonlijke uitstraling als volgelingen van Jezus is in deze seculiere samenleving meer dan nodig, aldus Eijk.

Katholiek figuur

Oud-preses van de Protestantse Kerk in Nederland Karin van den Broeke schrijft dat Willibrord een apostel was die aan alle gescheidenheid voorafging. „Daarmee verbeeldt hij ook iets van de toekomstdroom waar kerken en christenen nu van dromen: dat er een tijd aanbreekt waarin kerkmuren gevallen zijn en waarin mensen elkaar, in alle verscheidenheid, als verbonden in Christus ervaren.”

Anton ten Klooster en Fokke Wouda stellen dat het verleidelijk is om te zeggen dat Willibrord „van iedereen” is. „Daarmee is hij tegelijkertijd van niemand.” Toch vinden beide theologen dat Willibrord de gescheiden kerken in Nederland weer samen kan brengen. Willibrord is een waardevolle geloofsgetuige omdat hij van vóór de tijd van katholiek en protestant is. Hij is van ”de kerk”, van het Evangelie. „Oecumene rondom de persoon van Willibrord heeft dan ook niet als doel om een nieuwe eenheid te stichten. Het doel is om de oorspronkelijke eenheid waarvan hij het symbool is te hervinden.”

Willibrord door de eeuwen. Botsende culturen en wisselende perspectieven op de apostel van de Lage Landen, Anton ten Klooster, Arnold Smeets en Peter-Ben Smit (red.); Berne Media, Heeswijk, 2018; ISBN 978 90 8972 300 0; 204 blz.; € 24,90.

Missionair of radicaal?

Voor de derde keer wordt er een symposium over Willibrord belegd, woensdag in Utrecht. Het is een gezamenlijke activiteit van Luce, centrum voor religieuze communicatie (Tilburg), en de leerstoel oude katholieke kerkstructuren (Utrecht). Het symposium is het initiatief van prof. dr. Peter-Ben Smit (deken van het oud-katholieke bisdom Haarlem en hoogleraar in Utrecht en Amsterdam) en dr. Anton ten Klooster (rooms-katholiek priester en docent theologie aan de Tilburgse universiteit).

Het thema van de bijeenkomst luidt ”Missionair of radicaal?” Dat zet volgens de organisatie niet alleen een prikkelend vraagteken achter onze vanzelfsprekende beelden over de geschiedenis van de kerstening van onze streken, maar refereert ook aan de actualiteit van geradicaliseerde gelovigen, religieuze tradities die de vleugels uitslaan of culturen die zich juist bedreigd voelen.

Er zijn twee sprekers: drs. Alex van Galen, scenarioschrijver, en dr. Sven Meeder, historicus. Drs. Van Galen is scenarioschrijver van onder meer de film ”Redbad. De legende”. In de film speelt zowel Willibrord als Bonifatius een rol. In de film bestaat tussen hen een soort leermeester-leerlingrelatie. Aan het slot van de bijeenkomst zal het boek ”Willibrord door de eeuwen” gepresenteerd worden.

Oecumenische hobbel: twee aartsbisschoppen op één zetel

Willibrord werd boegbeeld van het oecumenisch werk in Nederland. Zowel kardinaal dr. Wim Eijk als aartsbisschop dr. Joris Vercammen voelt zich persoonlijk aangesproken door de missie van Willibrord en verstaat zichzelf als diens erfgenaam.

In 1723 scheurde de Rooms-Katholieke Kerk, waaruit de Oud-Katholieke Kerk ontstond. Beide tradities beroepen zich op Willibrord als grondlegger en beschouwen hun aartsbisschop als diens opvolger.

In 1966 vond een oecumenische Willibrordvesper plaats waarin de beide aartsbisschoppen Bernardus Alfrink (RKK) en Andreas Rinkel (OKK) voorgingen en bekendgemaakt werd dat de formele obstakels voor een dialoog tussen de beide kerken opgeheven waren. Op initiatief van het rooms-katholieke aartsbisdom Utrecht wordt sinds 2003 ieder jaar in september een Willibrordprocessie gehouden. Tijdens de processie worden de relieken van Willibrord meegedragen op de korte route vanaf het beeld van Willibrord op het Janskerkhof langs de dom naar de Sint-Catharinakathedraal (RKK) waar de vespers gebeden worden.

In 2016 ontstond er ophef over de vormgeving van deze Willibrordprocessie. Kardinaal Eijk gaf er de voorkeur aan dat de processie een rooms-katholiek karakter zou hebben. Het voorstel om de processie een oecumenisch karakter te geven haalde het niet. Dit leidde tot veel onstemde reacties in pers en op sociale media.

Gedeelde erfenis

Op initiatief van twee priesters van de Oud-Katholieke en de Rooms-Katholieke Kerk, respectievelijk Peter-Ben Smit en Anton ten Klooster, werd op 7 november 2016, het feest van ”de heilige Willibrord”, in Utrecht een symposium gehouden onder het motto ”Willibrord, gedeelde erfenis van verdeelde kerken”.

Volgens Ten Klooster preekt Willibrord tegenover het veelgodendom van de Franken en de Friezen het geloof in de ene, ware God. „Het christelijk geloof is dus niet toevallig in Nederland aangespoeld, het is er bewust naar toe gebracht.” Peter-Ben Smit vertelde tijdens de bijeenkomst dat „de diepe, monastieke en sacramentele spiritualiteit” van Willibrord voortleeft in de anglicaanse traditie van vandaag, met theologen als Rowan Williams en Sarah Coakley.

Groot probleem

Het gedenken van Willibrord kan de kerk eraan herinneren dat we het geloof van anderen gekregen hebben, zegt dr. Vercammen desgevraagd. „Dat is een basiservaring van elke christen: dat je tot geloof komt door andere christenen. Tegelijk geeft dat ook een opdracht mee. De ervaring dat het leven met het Evangelie een rijkdom is, roept je op om ook anderen in deze rijkdom te laten delen.”

Wanneer ook de Oud-Katholieke Kerk Willibrord als haar stichter wil gedenken, dan onderstreept dat volgens Vercammen de oecumenische betekenis van Willibrord. Vercammen: „Hij is een missionaris van vóór de grote schisma’s en alleen al daardoor is ons gedenken een oproep om terug te keren naar de eenheid van vroeger.”

Dat op de zetel van Willibrord nu twee aartsbisschoppen zitten, moeten we volgens Vercammen blijven zien als een groot probleem. „Dat het ooit moet opgelost worden is zeker en ik ben ervan overtuigd dat het moment komt dat er opnieuw één aartsbisschop van Utrecht is en dat alle christenen van Utrecht hem of haar zien als teken van hun eenheid. Het zal de tijd zijn dat confessies hebben afgedaan en er binnen de ene kerk ruimte is voor gezonde verscheidenheid. Ondertussen moeten we met de situatie van de twee aartsbisschoppen constructief omgaan, want ik ben ervan overtuigd dat de Heilige Geest met deze situatie ons een boodschap brengen wil.”

Foto: Wikimedia Commons - Japiot