Waar wil paus Leo XIV heen met de Katholieke Kerk? Zijn eerste stappen en een dik boek bieden inzicht

In de dagen na 13 maart 2013 probeerden Vaticaancorrespondenten en zogenaamde ‘Vaticaankenners’ grip te krijgen op het mysterie Franciscus. Zijn verkiezing was een grote verrassing geweest na het pontificaat van de Duitse paus Benedictus XVI, dat wegens schandalen in mineur was geëindigd.

Op één Italiaanse journalist na had niemand op de verkiezing van deze overzeese aartsbisschop van Buenos Aires tot paus gerekend. Dus werden alle woorden en schreden van Franciscus op een schaaltje gewogen om te zien in hoeverre met deze paus iets nieuws begonnen was.

Het duurde tot 24 november van dat jaar tot het programmatische geschrift van Franciscus verscheen, met als titel Evangelii Gaudium : de vreugde van het evangelie. De Argentijnse paus schreef daarin dat het wezen en de toekomst van de kerk lag in haar pastorale bekering, in haar capaciteit om naar buiten te trekken, ‘veldhospitaal’ te zijn, de wonden van de mensheid open te leggen, aan te raken en door de Heer te laten genezen.

Twaalf jaar later, in deze dagen na 8 mei 2025, doen de Vaticaancorrespondenten en zogenaamde ‘Vaticaankenners’ van nu hetzelfde: proberen grip te krijgen. Want opnieuw was de verkiezing een verrassing. De naam van Robert Francis Prevost kwam slechts op een handjevol lijstjes met kanshebbers voor en op slechts één ervan - het lijstje dat in deze krant verscheen - stond hij met stip bovenaan. Maar er is alle reden om aan te nemen dat we niet, zoals in 2013, hoeven te wachten op een programmatisch geschrift voordat de mist optrekt.

Het pontificaat van Franciscus eindigde niet in mineur. De kerkhervorming die de Argentijnse paus op gang bracht via een drie jaar durende ‘synode over synodaliteit’ - met een grotere medeverantwoordelijkheid van lekengelovigen en meer inclusiviteit - staat stevig op de rails. Zij moet echter nog concreet worden uitgewerkt en uitgevoerd.

In zijn eerste toespraken heeft de - opnieuw overzeese - paus Leo XIV uitdrukkelijk laten weten dat hij in dit synodale voetspoor verder wil gaan. Verschillen in vorm met Franciscus zijn er zeker; Leo XIV kleedt zich een tikje klassieker, ‘pauselijker’, zeggen sommigen. Ook zal hij de synodale lijn dankzij eigen inzichten en voortschrijdend inzicht enigszins bijsturen of bijschaven. Maar er is geen enkele reden om inhoudelijk grote koerswijzigingen te verwachten.

Vuistdik boek blijkt profetisch

Benedictus XVI en Franciscus vertoonden op veel punten inhoudelijk grote overeenkomsten en het zou onterecht zijn beiden diametraal tegenover elkaar te plaatsen - helemaal met etiketten als ‘conservatief’ en ‘progressief’. Maar terugkijkend kun je toch vaststellen dat er tussen beiden een cesuur ligt: de kerkvernieuwing. Benedictus XVI blijkt een tussenpaus te zijn geweest, een late uitloper van het lange pontificaat van de Poolse paus Johannes Paulus II. Met Franciscus is iets nieuws begonnen; Leo XIV gaat in datzelfde spoor verder.

Om dat te duiden is het zinvol een vuistdik boek van de Duitse theoloog en kardinaal Walter Kasper uit de boekenkast te halen. Het is een stevige uiteenzetting van het katholieke begrip van de kerk, die verscheen in 2011, dus tijdens het pontificaat van Benedictus XVI. Zij bleek profetisch te zijn.

Kasper grijpt veelvuldig terug op het Tweede Vaticaans Concilie, de historische kerkvergadering (1962-1965) die de kerk wilde updaten door haar te herbronnen in de Schrift en de theologie van de vroege kerk. Dit concilie gaf de Katholieke Kerk een nieuwe kerkvisie: waar lekengelovigen sterker betrokken zijn, waar paus en andere bisschoppen in een nieuwe, collegialere en minder piramidale verhouding met elkaar komen, waar meer plaats is voor culturele pluriformiteit.

Franciscus was waar Kasper op hoopte

‘Het Tweede Vaticaans Concilie heeft vele deuren naar de toekomst geopend’, constateert Kasper. Hij voegt er direct aan toe: ‘Lang niet alle openstaande deuren zijn ook daadwerkelijk al doorschreden’. Daar lag volgens hem ‘nog een groot terrein braak’. Sterker, in de decennia na het concilie zijn sommige deuren weer gesloten.

Voor Kasper gaat het daarbij  ‘vooral over de collegiale en synodale praktijk, zowel op het niveau van de plaatselijke kerken als van de universele kerk’. Dit leidde volgens Kasper ‘tot een nieuw curiaal centralisme, zoals de meerderheid van het concilie dat juist niet had gewenst’. Daarom was er, zo schrijft hij in 2011, behoefte aan ‘een hernieuwde receptie en verdere ontwikkeling van Vaticanum II, die momenteel nog maar in de beginfase verkeert’.

Het pontificaat van paus Franciscus werd, zo kunnen we achteraf constateren, de ‘receptie van het concilie’ waar Kasper in 2011 op hoopte. Evangelii Gaudium uit 2013 was het programma, de synode over synodaliteit, die in 2021 begon, het instrument.

Paus Leo XIV kan en zal - in de mooie woorden van de oud-katholieke aartsbisschop Bernd Wallet - het door Franciscus opgewaaide stof ‘op een goede manier laten neerdalen en in goede banen leiden’.