Paus Leo XIV is een augustijn. Wat zegt dat over zijn spiritualiteit?

‘Ik had me mentaal al een beetje voorbereid op de mogelijkheid dat Robert Prevost tot paus gekozen zou worden’, zegt de 44-jarige kerkhistoricus Brian Heffernan.

Toch was het een grote verrassing dat de 69-jarige augustijn op het balkon van de Sint-Pieter verscheen. En dus dook de kenner van de orde der augustijnen daags erna gelijk in de archieven om te kijken wat er over de nieuwe paus Leo XIV te vinden was.

Heffernan doet voor de katholieke universiteiten van Leuven en Louvain-la-Neuve in België onderzoek voor een langlopend onderzoeksproject voor een kerkhistorische encyclopedie. Hij is bovendien lid van het historisch instituut van de augustijnen in Rome.

‘Het is een orde met een rijke geschiedenis’, vertelt hij, ‘maar die altijd een beetje in de schaduw van de andere bedelordes gebleven, zoals de dominicanen en franciscanen’.

Toch ontbreekt het de augustijnen niet aan zelfbewustzijn, zegt de onderzoeker. ‘Een kleine orde met allure’, noemt Heffernan de orde. Het werd de titel van een boek dat hij in 2015 publiceerde.

Wereldwijd zijn er nu rond 2.800 leden. Dat is een klein aantal als je het vergelijkt met de 20.000 vlak voor de Franse Revolutie. ‘In Nederland is er nog een elftal over. En hoewel er in de Verenigde Staten de laatste jaren een lichte groei is waar te nemen, komt de echte groei uit Azië, Latijns-Amerika en Afrika.’

Hoe is de orde ontstaan?

‘De augustijnen komen voort uit de kluizenaarsbeweging die aan het eind van de twaalfde en begin van de dertiende eeuw met name in Toscane aanwezig was. Deze mannen lieten zich inspireren door de Egyptische woestijnvaders uit de derde eeuw. De paus heeft deze kluizenaars in 1244 en 1256 binnen een orde gegroepeerd en deze kreeg de oude regel van de kerkvader Augustinus (354-430) als leefregel.’

Wat is er eigen aan de orde?

‘Er zijn drie pijlers. Augustijnen hebben door hun kluizenaarsoorsprong een meer contemplatieve insteek dan bijvoorbeeld de franciscanen en dominicanen die ook uit de 13e eeuw stammen. Daarnaast is er een grote nadruk op de  gemeenschapsspiritualiteit die in de regel van Augustinus te vinden is. Eigenlijk is dat het ideaal van de eerste christenen, zoals dat in Handelingen 2 wordt beschreven: één van hart, één van ziel en op God gericht. Tenslotte is er het apostolaat, bijvoorbeeld in onderwijs, missie of pastoraat.’

Robert Prevost was twaalf jaar algemeen overste van de wereldwijde orde. Wat waren zijn speerpunten?

‘Omdat de roepingen in Europa en Noord-Amerika terugliepen, maar elders toenamen, vond hij dat het augustijnse spirituele erfgoed ook naar Azië, Afrika en Latijns-Amerika gecommuniceerd moet worden. Hij ziet het als een verhaal dat moet doorgaan op de nieuwe plekken waar de augustijnen van de toekomst wonen, met oog voor hun eigen context.

Overigens kreeg hij, toen hij in 2007 voor een tweede termijn werd herkozen, nog meer stemmen dan bij zijn eerste termijn. Dat betekent dat hij populair was. Dat heeft voor zover ik heb kunnen nagaan vooral te maken met zijn persoonlijkheid.’

U bent de afgelopen dagen, sinds de verkiezing van de nieuwe paus, bewust in de archieven gedoken. Wat ontdekte u daar over hem?

‘Als je kijkt naar zijn toespraken als algemeen overste, dan zie je dat hij zich in de lijn van zijn voorgangers opstelt. De constituties van de orde waren na het concilie aangepast en sindsdien is de vraag hoe de augustijnen hun spiritualiteit aan de jongere generaties uitgelegd krijgen. Hij kijkt dan ook heel bewust naar nieuwe initiatieven die ontstaan en die toekomst hebben. Maar hij is geen revolutionair die de zaak helemaal een andere kant op duwt.

Hij is iemand die de zaken heel goed kan verwoorden. Hij was ook wel kritisch op de Noord-Europese provincies. Zij gaven hem te vaak de indruk dat ze de boel eigenlijk al hadden opgegeven, dat ze niet meer aan een toekomst werkten, maar alleen nog maar aan afbouw. Hij was bijvoorbeeld in 2002 kritisch op de Nederlandse augustijnen die leken te denken dat de toekomst vooral of misschien wel uitsluitend bij de lekenbeweging lag die bij de augustijnse orde hoort.’

Wat wil hij dan wel?

‘Hij vindt dat je op zoek moet gaan naar nieuwe wegen. Hij is op zoek naar dynamiek. Zo is er het verhaal van de 78-jarige pater die op zijn leeftijd nog naar de missie (in protestantse kerken ‘zending’ genoemd, red.) ging: die radicaliteit vond hij geweldig. Hij is er ook heilig van overtuigd dat jongeren nog wel degelijk interesse hebben in het religieuze leven.’

Hoe ziet hij de verhouding tussen geestelijken en leken? Want de synode van paus Franciscus stond in het teken van een grotere medeverantwoordelijkheid voor leken in de kerk.

‘Hij heeft de lekenbeweging binnen de augustijnse familie erg gestimuleerd. In zijn proefschrift uit 1987 over de rol van de prior binnen de augustijnse gemeenschap zegt hij dat de uitoefening van autoriteit binnen de orde hervormd moet worden. Kadaverdiscipline zoals vroeger is niet meer mogelijk. Maar hij wil ook niet naar een toestand waarin het individualisme hoogtij viert en alle autoriteit en gehoorzaamheid wordt afgeschaft. Hij wil het thema van autoriteit opnieuw doordenken binnen een evangelische gemeenschap.’

Kijkt hij ook zo naar de taak van de bisschop? Hij was tenslotte de afgelopen twee jaar hoofd van het Vaticaanse Dicasterie voor de bisschoppen.

‘In zijn proefschrift haakt hij aan bij de drie klassieke taken van een bisschop: het verkondigen van het geloof, het vieren van het geloof in de liturgie en het bestuur. Hij pas die drievoudige taak toe op de prior, de leider van de gemeenschap, en komt dan tot de conclusie dat het de taak van de prior is de omstandigheden te scheppen waarbinnen de gemeenschap kan bloeien. Een prior moet niet bang zijn om gezag uit te oefenen, maar dat moet gebeuren als dienst, als bediening voor de opbouw van de gemeenschap.’

Luther was ook een augustijn voor hij in 1524 uittrad. Ligt er bij augustijnen een grotere nadruk op zaken als Bijbel en genade?

‘In de augustijnse theologie zitten inderdaad een aantal elementen die dat sterker benadrukken. Dat zie je bijvoorbeeld ook al in de 16e eeuw tijdens het concilie van Trente. Gedurende de geschiedenis is dat wel wat verdwenen, onder meer doordat de augustijnen zich wilden distantiëren van het jansenisme dat door de kerk veroordeeld was. Toch zit er in het augustijnse denken nog steeds een karaktertrek die maakt dat men in het denken over genade en natuur gemakkelijker aanhaakt bij het protestantisme.’

En de Bijbel?

‘’Tolle lege’, neemt en leest, is het motto van de orde. En daarbij gaat het natuurlijk over de Schrift. In een van de toespraken die hij als generaal overste gaf legt Prevost daar ook de nadruk op: wij hebben een speciale band met de Bijbel en alleen vanuit de Schrift kun je een innerlijke spiritualiteit opdoen, zegt hij.’

Maarten Luther werd een kerkhervormer. Paus Franciscus heeft ook een kerkhervorming ingezet. Heeft Leo XIV gevoel voor hervormingen?

‘Hij is geen traditionalist. Hij gebruikt in zijn toespraken als augustijn geregeld een citaat van Augustinus waarin gezegd wordt dat we ons op een weg bevinden. Dat past goed bij het idee van synodaliteit, wat letterlijk ‘samen op weg’ betekent. Maar dat betekent niet dat het volgens hem alle kanten op zou kunnen gaan.

Interessant is dat hij in 2012, tijdens de bisschoppensynode over evangelisatie, een kritische toespraak hield over de media die antichristelijke leefstijlen zouden propageren. Dat was een toespraak die erg paste in het idee van een cultuurstrijd in de zin van paus Benedictus XVI. In 2023 werd hem echter gevraagd of hij dat, na elf jaar pontificaat van paus Franciscus, nog zo zou zeggen. Toen zei hij dat de leer niet is veranderd, maar dat hij zich nu anders zou uitdrukken en inclusiever zou spreken dan hij in 2012 had gedaan.’